Historia wiele razy splatała losy Polski i Białorusi. Na terenie współczesnej Białorusi zachowało się do dziś wiele zabytków z czasów, gdy oba kraje współtworzyły jedno państwo. Zobaczmy niektóre architektoniczne pamiątki tamtych epok.

 

 

Zdjęcie: Zespół pałacowo-parkowy w Nieświeżu, fot. Alexxx Malev/Wikimedia Commons/CC 3.0

 

 

 

Zamek w Mirze

 

Zamek w Mirze, fot. Natalia Fedosenko / TASS / Getty Images

 

Znajdujący się w niewielkiej miejscowości Mir w środkowej części Białorusi zamek w 2000 roku wpisany został na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. W uzasadnieniu zapisano m.in. wielką wartość, jaka płynie z licznych stylistycznych nawarstwień tej ogromnej bryły – uznano je za symboliczny zapis burzliwych dziejów całego regionu.

Historia tej rezydencji obronnej sięga XV wieku – wtedy w tym miejscu gotycką budowlę wzniósł starosta brzeski i kowieński Jerzy Illinicz. W drugiej połowie XVI wieku zamek na kolejne 300 lat przeszedł na własność rodu Radziwiłłów. Jego przedstawiciele rozbudowywali i przebudowywali jego bryłę, m.in. Mikołaj Radziwiłł zwany Sierotką nadał mu eleganckie formy renesansowe, dobudował także skrzydło mieszkalne, Michał Kazimierz Radziwiłł w XVIII wieku zamienił gmach w barokową rezydencję magnacką. Pod koniec XIX wieku zamek sprzedano Mikołajowi Światopełk-Mirskiemu, który zaniedbaną już wtedy budowlę odnowił, przywracając jej świetność. W czasie II wojny światowej zamek zamieniony był w getto – na murach rozpięto drut kolczasty, a ludność żydowską Niemcy mordowali w zamkowym parku.
Dziś zamek w Mirze jest jedną z najciekawszych i najlepiej zachowanych budowli zamkowych w Białorusi, a w jego pieczołowicie odnowionych wnętrzach znajduje się muzeum oraz hotel.

 

Zamek w Nieświeżu

 

Zespół pałacowo-parkowy w Nieświeżu, fot. szukajwarchiwach.gov.pl

 

Zamek w Nieświeżu, podobnie jak większość tego typu rezydencji, był wielokrotnie przebudowywany. Każdy nowy właściciel lub kolejny członek rodu modyfikował bryłę zgodnie ze swoimi potrzebami, ale i panującymi w architekturze modami.
Ziemię w Nieświeżu w uznaniu zasług w 1446 roku Mikołajowi Niemirowiczowi podarował król Kazimierz Jagiellończyk. W kolejnych dekadach obszar ten zmieniał właścicieli, aż w pierwszej połowie XVI wieku stał się własnością magnackiej rodziny Radziwiłłów. To oni znajdujący się tu drewniany dwór wielokrotnie rozbudowali, zamieniając w końcu w rozległy zespół zamkowo-pałacowo-parkowy, z bogato zdobionym zamkiem oraz towarzyszącymi mu skrzydłami, galeriami i kościołem.

 

Bankiet wydany przez Radziwiłłów na cześć Józefa Piłsudskiego w sali kominkowej pałacu w Nieświeżu, październik 1926 roku, fot. audiovis.nac.gov.pl (NAC)

 

Wśród pracujących w Nieświeżu architektów znalazł się m.in. przedstawiciel wczesnego barku, Jan Maria Bernardoni, w latach 80. XVI wieku projektujący tu kolejną rozbudowę pałacu, ale i bryłę leżącej na terenie posiadłości świątyni. Bernardoni jest projektantem kościoła św. Piotra i Pawła w Krakowie, uważanego za jeden z najlepszych przykładów wczesnego baroku w Polsce.
W 1994 roku władze białoruskie uznały rezydencję w Nieświeżu za narodowy pomnik historii i kultury, w 2005 roku zabytek został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

 

Ruiny pałacu Sapiehów w Różanie

 

Ruiny pałacu Sapiehów w Różanie, fot. szukajwarchiwach.gov.pl

 

Pałac Sapiehów w Różanie to kolejna rezydencja, budowana i rozbudowywana na przestrzeni wieków przez posiadające ją rodziny magnackie. Pierwszy zamek na szczycie wzgórza wzniósł tu na początku XVII wieku kanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego, Lew Sapieha. W XVIII rezydencję rozbudowano; Sapiehowie gościli tu ważne osobistości, m.in. króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. W latach 1784-1786 Aleksander Sapieha zamienił obiekt w elegancki pałac, w bryle którego znalazło się miejsce na galerię sztuki, bibliotekę i teatr. Rezydencja była wtedy jednym z największych tego typu obiektów na terenie Rzeczpospolitej.

 

Ruiny pałacu Sapiehów w Różanie, fot. szukajwarchiwach.gov.pl

 

Niedługo później jednak Sapiehowie przenieśli się na inne ziemie, a majątek w Różanie zaczął podupadać. Już na początku XIX wieku część pałacu zamieniono w skład zboża, w 1914 roku gmach nawiedził wielki pożar, nie uniknął on też zniszczeń w czasie II wojny światowej. Od tamtej pory imponująca rezydencja znajduje się w stanie trwałej ruiny – mimo to doskonale widać tu ślady jej świetności. W 2012 roku, dzięki funduszom z Unii Europejskiej, udało się odnowić ogromną, ozdobną bramę wjazdową prowadzącą na teren rezydencji.

 

Dwór Niemcewiczów w Skokach

 

Dwór Niemcewiczów w Skokach, rys. N. Orda / Wikimedia Commons

 

Położony niedaleko Brześcia Litewskiego majątek Skoki należał do rodziny Niemcewiczów od początku XVIII wieku. W 1770 roku Marceli Niemcewicz modrzewiowy dwór w Skokach przebudował, zamieniając go w stylowy, murowany pałac. Dwukondygnacyjny budynek nakryto wysokim, łamanym dachem, a po dwóch jego stronach do głównej bryły dostawiono dwie trzykondygnacyjne wieże alkierzowe. Posiadłość należała do rodziny Niemcewiczów do 1939 roku.
To właśnie tu w 1758 roku urodził się Julian Ursyn Niemcewicz – dramaturg, poeta, historyk, publicysta, członek Komisji Edukacji Narodowej, adiutant i sekretarz Tadeusza Kościuszki podczas insurekcji kościuszkowskiej, współautor (z Hugonem Kołłątajem) projektu Konstytucji 3 Maja. Był jednym z szesnaściorga dzieci Marcelego Niemcewicza; właśnie na potrzeby tej licznej rodziny został zbudowany pałac w Skokach.
Przez lata opuszczona, budowla kilkanaście lat temu została poddana renowacji, od 2013 roku działa tu muzeum.

 

Dwór Mickiewiczów w Zaosiu

 

Dwór Mickiewiczów w Zaosiu, fot. Арцём Аблажэй/Wikimedia Commons/CC

 

Według wielu badaczy, bo dokumenty to potwierdzające nie zachowały się, w tym krytym strzechą drewnianym dworze we wsi Zaosie w Wigilię 1798 roku urodził się Adam Mickiewicz. Niedługo później jego rodzina przeniosła się do pobliskiego Nowogródka, jednak to właśnie w tym dworku miał spędzić pierwsze lata życia nasz narodowy wieszcz.
Choć przez lata drewniane zabudowania gospodarcze i dom w Zaosiu były zaniedbane, w latach 90., przy okazji 200. urodzin poety, odrestaurowano ocalałe zabudowania, część odbudowano. Dziś działa tu Muzeum Adama Mickiewicza, w którym można zobaczyć, jak mieszkała szlachta zaściankowa na przełomie XVIII i XIX wieku.

 

Dom Elizy Orzeszkowej w Grodnie

 

Dom (dziś muzeum) Elizy Orzeszkowej, Grodno, fot. szukajwarchiwach.gov.pl

 

Akcja powieści "Nad Niemnem", ważnego zapisu stosunków społecznych i obyczajowości drugiej połowy XIX wieku, dzieje się w okolicach Grodna, które autorka tej trzytomowej powieści, Eliza Orzeszkowa znała doskonale. Urodziła się i wychowała w majątku Milkowszczyzna, który był inspiracją dla scenerii dziejów rodziny Bohatyrowiczów i Korczyńskich.

 

Pomnik Elizy Orzeszkowej, fot. szukajwarchiwach.gov.pl

 

Sama Orzeszkowa odziedziczony majątek w 1869 roku sprzedała i zamieszkała w drewnianym domu w Grodnie. Tu powstało "Nad Niemnem" i szereg innych utworów nominowanej do Nagrody Nobla pisarki. Dziś w budynku, w którym spędziła dużą część życia, znajduje się muzeum poświęcone jej twórczości. Sama Orzeszkowa pochowana jest na cmentarzu farnym w Grodnie; w mieście znajduje się także jej pomnik.

 

Stary Zamek w Grodnie

 

Stary Zamek w Grodnie, 1931, fot. szukajwarchiwach.gov.pl

 

Grodno było podobno ulubionym miastem króla Stefana Batorego; spędzał tu na tyle dużo czasu, że za jego panowania Grodno uważano za nieoficjalną stolicę Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Batory swoją rezydencją uczynił tzw. Stary Zamek, budowlę, której początki sięgają XIV wieku. To za czasów Batorego gotycki zamek przebudowano, nadając mu formy manierystyczne; w kolejnych wiekach budowla jeszcze kilka razy była modernizowana; w XIX wieku pełniła funkcję koszar rosyjskiej armii, od 1918 do 1939 roku istniało tu muzeum.
Od 2017 roku trwa renowacja zabudowań zamkowych (jednak niektóre działania poddawane są przez konserwatorów zabytków krytyce jako nieszanujące historycznej tkanki). Celem prac jest przywrócenie Staremu Zamkowi wyglądu z XVI wieku, a więc z czasów Stefana Batorego. Wizerunek króla pojawił się zresztą już na zamkowej wieży, która ozdobiona została obrazami wykonanymi w technice sgraffita.

 

Bazylika katedralna św. Franciszka Ksawerego w Grodnie

 

Bazylika katedralna św. Franciszka Ksawerego w Grodnie, fot. szukajwarchiwach.gov.pl

 

Bazylika katedralna św. Franciszka Ksawerego w Grodnie, największa i najbardziej zdobna świątynia w mieście, należała pierwotnie do jezuitów. Tych do Grodna usiłował sprowadzić Stefan Batory, wspierając projekt budowy w mieście ich świątyni – chciał być w niej pochowany. Plan nie powiódł się, ale ostatecznie w latach 20. XVIII wieku zakonnicy rozpoczęli w Grodnie swoją działalność. Najpierw otworzyli szkołę, niedługo później ruszyła budowa kompleksu klasztornego, w skład którego weszła też ogromna, zwieńczona dwoma strzelistymi wieżami barokowa świątynia. Konsekrowano ją w 1705 roku.
Najcenniejszym obiektem w kościele jest podarowany przez Albrychta Radziwiłła XVII-wieczny obraz Matki Bożej Kongregackiej (Studenckiej), kopia obrazu Matki Bożej Śnieżnej z rzymskiej bazyliki Santa Maria Maggiore. W grodzieńskiej bazylice zachowało się wiele z oryginalnego, cennego, XVIII-wiecznego wyposażenia, w tym dwukondygnacyjny rzeźbiony ołtarz główny i barokowe ołtarze boczne.

 

Dawny Bank Polski, Brześć

 

Dawny Bank Polski, Brześć, proj. arch. Stanisław Filasiewicz, 1925, fot. szukajwarchiwach.gov.pl

 

W czasach II Rzeczpospolitej miasto Brześć było nie tylko stolicą województwa, ale i ważnym ośrodkiem władzy lokalnej, stało się siedzibą bardzo wieli urzędów i instytucji, m.in. Urzędu Wojewódzkiego, Komendy Wojewódzkiej Policji Państwowej, Starostwa Brzeskiego, Sejmiku Powiatowego, Izby Skarbowej, Inspektoratu Szkolnego itd. Na potrzeby tych instytucji wznoszono latach 20. i 30. liczne budowle. Niektórym nadawano proste, skromne formy, niektóre jednak uczyniono znaczącymi w przestrzeni miasta obiektami. Do tej drugiej grupy należy m.in. siedziba Banku Polskiego, zaprojektowana w 1925 roku przez Stanisława Filasiewicza. Architekt bez wątpienia wzorował się na licznych gmachach publicznych, które w dziesiątkach miast II Rzeczpospolitej projektował znany wówczas i ceniony architekt, Marian Lalewicz. Budowli nadano formy neoklasycystyczne, eleganckie i reprezentacyjne, szczególnie chętnie stosowane w gmachach publicznych, bo odwołując się do dalekiej przeszłości korzystały z uniwersalnego zestawu elementów, jak kolumny i pilastry, kopuły, wydatne, ozdobne gzymsy.
Dziś w budynku ma swoją siedzibę Narodowy Bank Białorusi.

 

Kolonia urzędnicza, Brześć

 

Kolonia urzędnicza, Brześć, fot. szukajwarchiwach.gov.pl

 

W tym samym czasie, co siedziby urzędów i instytucji, w Brześciu rosły także osiedla mieszkaniowe dla urzędników. Zapotrzebowanie na nowe domy było tak duże, że w 1924 roku powołano zespół składający się z czternastu architektów, którzy mieli opracować projekty typów powtarzalnych domów mieszkalnych. Program inwestycyjny budowy kolonii mieszkaniowych dla polskich urzędników na Kresach prowadziło Ministerstwa Robót Publicznych. Jedną z realizacji tego programu jest kolonia urzędnicza zbudowana przy ul. Unii Lubelskiej w Brześciu. Zespół, który zaprojektował Julian Lisiecki (część domów to dzieło Marcina Weinfelda), skomponowano w oparciu o ideę miasta-ogrodu. Wzdłuż ulic, ale i wśród zieleni rozstawiono budynki w formach nawiązujących do baroku, inspirując się stylem dworkowym. Domy wyposażono m.in. w ganki dźwigane przez pękate kolumny czy wysokie dachy z mansardowymi oknami. Podobnych osiedli w latach 20. i 30. zbudowano na Kresach znacznie więcej, jednak to w Brześciu jest jednym z największych, a przede wszystkim najlepiej zachowanych.

 

Autorka: Anna Cymer

Historyczka architektury, absolwentka historii sztuki na Uniwersytecie Warszawskim, niedoszła absolwentka Studium Fotografii ZPAF. Stypendystka Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, laureatka Nagrody Dziennikarskiej Izby Architektów RP. Autorka książki "Architektura w Polsce 1945 - 1989". Warszawianka, która uwielbia Górny Śląsk, w Culture.pl pisze o architekturze starej i nowej oraz o designie, który zmienia ludzkie życie.